شهری که مسیر توسعه‌اش قفل مانده است؛ زنجان در گره ی آزادراه

فناوری پرس؛ پوریا محمد بیگی (زنگان امروز)؛  وجود تنها یک ورودی و خروجی از آزادراه زنجان– تهران و زنجان–تبریز در کنار کمبود خدمات میان راهی و ضعف در نگهداری مسیرها، سبب شده است که این استانِ توانمند در ایستگاه میانی توسعه متوقف بماند.
مراکز استان‌ها نه فقط محدوده‌های اداری، بلکه روایتگر فرهنگ، تاریخ، سنت‌ها و سبک زندگی مردم در گذر زمان‌اند. هر شهر چون آیینه‌ای، بخشی از حافظه‌ی تاریخی و اجتماعی ایران را در خود بازتاب می‌دهد و از رهگذر معماری، لهجه، خوراک، آیین و صنایع بومی، تصویرِ زنده‌ای از هویت ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
شهرها زمانی می‌توانند این نقش را به‌خوبی ایفا کنند که به شبکه‌ی ارتباطی و زیرساختی کارآمد متصل باشند؛ جایی که آزادراه‌ها نقشی بی‌بدیل در پیوند فرهنگ، اقتصاد و زندگی مردم دارند.

آزادراه؛ رگ بنیادی توسعه‌ی شهری

قرار گرفتن شهرها در کنار آزادراه‌ها نعمتی راهبردی و فرصتی ارزشمند است. این مسیرها شهرها را به جریان دادوستد، گردشگری و تعامل انسانی متصل می‌کنند و به‌منزله‌ی شریان‌های زندگی‌بخش توسعه، امکان رشد همه‌جانبه را فراهم می‌سازند. مهم‌ترین پیامد حضور در کنار آزادراه‌ها، رونق بازرگانی است. شهرهایی که در حاشیه‌ی این مسیرها قرار دارند، از امتیاز جذب سرمایه، کاهش هزینه‌های جابه‌جایی و گسترش بازار مصرف بهره‌مند می‌شوند. آسانی دسترسی به راه‌های اصلی، هزینه‌ی ترابری را پایین می‌آورد و زمینه‌ی افزایش توان رقابتی کسب‌وکارها را فراهم می‌کند.

گردشگری، اشتغال و بازگشت جمعیت

افزون بر جنبه‌ی اقتصادی، آزادراه‌ها مسیرهای اصلی سفر و گردشگری‌اند. آسانی رفت‌وآمد، شهرهای میانی را به مقصد مسافران تبدیل می‌کند و همین، کارآفرینی، خدمات شهری و ساخت اقامتگاه‌ها را افزایش می‌دهد.
از دیگر دستاوردهای این مسیرها، بازگشت جمعیت به شهرهای کوچک و میانی است. هنگامی‌که رونق اقتصادی در این مناطق شکل گیرد، ساکنان مناطق دوردست تمایل پیدا می‌کنند در همان مناطق زندگی کنند یا از کلان‌شهرها به زادگاه خود بازگردند؛ روندی که می‌تواند فشار جمعیتی بر پایتخت را کاهش دهد.

آزادراه و بزرگراه؛ دیگرسانی در ساختار و کارکرد

در نظام راه‌سازی، آزادراه مسیرهایی است که در آن باندهای رفت و برگشت به طور کامل از هم جدا هستند و دسترسی تنها از طریق ورودی‌ها و خروجی‌های مشخص ممکن است. در نتیجه، ایمنی و سرعت در این مسیرها بالاتر است. در مقابل، بزرگراه‌ها با وجود باندهای چندگانه، دسترسی آزادتر و تقاطع‌های هم‌سطح دارند و بیشتر استفاده از آن‌ها بدون پرداخت هزینه است. در سال‌های اخیر، گسترش شبکه‌ی آزادراهی کشور با هدف کاهش زمان سفر و افزایش ایمنی در دستور کار قرار گرفته است. آزادراه‌هایی چون تهران–قم–اصفهان، تبریز–ارومیه و اصفهان–زرین‌شهر و آزاد راه الغدیر که به صورت کمربندی قزوین را بهدجنوب تهران میرساند ، گام‌هایی در همین مسیر بوده‌اند.

زنجان؛ استانی با توان پنهان

زنجان استانی است با پیشینه‌ای دیرینه، صنایع‌دستی منحصربه‌فرد، خوراک‌های محلی، معادن، کشاورزی پویا و طبیعتی متنوع. جایگاه جغرافیایی ویژه‌ی آن میان ۷ استان و اقلیم ، فرصتی است که می‌تواند این استان را به مرکز تازه‌ای برای سرمایه‌گذاری، گردشگری و تولید تبدیل کند. اما بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها نیازمند برنامه‌ریزی درست و گسترش مسیرهای ارتباطی کارساز است.

جایگاه زنجان در کریدور شمال‌ باختر کشور

آزادراه زنجان– تهران و زنجان–تبریز بخش مهمی از کریدور ارتباطی شمال‌ باختر به مرکز کشور را تشکیل می‌دهند. با وجود گذشت نزدیک به سه دهه از ساخت این مسیر، تنها یک ورودی و خروجی مستقیم به شهر زنجان وجود دارد؛ مسئله‌ای که باعث از دست رفتن بخش بزرگی از ظرفیت‌های ترابری، اقتصادی و خدماتی زنجان شده است. شهرهایی چون قزوین ، تبریز و کرج با ایجاد چندین دسترسی و ورودی و خروجی به آزادراه، توانسته‌اند از مزایای آن بهره‌ی بیشتری ببرند. اما شهر زنجان، با وجود موقعیت ممتاز خود، همچنان از همان ورودی نخست سی سال پیش آن هم به صورت ناقص استفاده می‌کند.

صدای مردم از گره ترافیکی زنجان

ترافیک سنگین میدان بسیج به نمادی از کمبود راه های دسترسی زنجان تبدیل شده است.
عزیزی، یکی از رانندگان مسیر ابهر–زنجان می‌گوید: «در طول روز چندین بار ناچارم از میدان بسیج عبور کنم؛ ترافیک سنگین و صف طولانی خودروها همیشه اعصاب‌خُردکن است. بارها قول داده‌اند مشکل را حل کنند، اما همچنان در گرما و سرما باید در همان مسیر بمانیم.»

محمدی، دانشجوی سلطانیه ای دانشگاه فردوسی مشهد، که پس از افزایش بلیت‌های قطار – به‌ویژه بعد از جنگ ۱۲ روزه – چند بار ناچار شده با هواپیما به مشهد برود، می‌گوید: «نبود ورودی مستقیم از آزادراه به فرودگاه باعث قفل شدن مسیر منتهی به آن و سرگردانی مسافران غیر زنجانی می‌شود و در پروازهای فرودگاه زنجان تاثیر منفی دارد. با ایجاد ورودی مستقیم، بسیاری از مسافران می‌توانند بدون تجربه ترافیک داخل شهر به مقصد خود برسند و در نتیجه، بخش عمده‌ای از مشکلات و دشواری‌های فعلی سفر مسافران برطرف خواهد شد و بخش بزرگی از این دشواری‌ها برطرف خواهد شد.»

وعده‌های عمرانی و طرح کمربندی شمالی

بیات‌منش، معاون عمرانی استانداری زنجان، در گفت‌وگو با خبرنگار «زنگان امروز» از اجرای طرحی خبر داده که می‌تواند چهره‌ی ترافیکی زنجان را دگرگون کند: «طرح کمربندی شمالی زنجان شامل هفت تقاطع اصلی و پنج مسیر فرعی به طول ۲۵ کیلومتر است. این مسیر از دو کیلومتر مانده به عوارضی تهران آغاز می‌شود و پس از عبور از دامنه گرد کوه ، به جاده‌های تهم، فرودگاه و ترانزیت می‌رسد. در ادامه، از کنار دانشگاه زنجان عبور کرده و به آزادراه زنجان-تبریز متصل می‌شود. با رفع مشکل زمین‌های مسیر، این طرح می‌تواند یکی از کلیدی‌ترین طرح‌های عمرانی استان باشد و بخش بزرگی از گره‌های ترافیکی و مشکلات ورود و خروج شهر برطرف می‌شود.» البته تا گفته نماند که کمربندی شمالی زنجان از جمله طرح هایی است که چند دهه از آن گذشته و هنوز کار ساخت آن آغاز نشده است و روشن نیست تا چند دهه‌ی دیگر باید منتظر آن ماند.

نگاهی به آزادراه‌های ایران در برابر جهان

در کشورهای پیشرفته، آزادراه‌ها نه‌تنها چندبانده و پرظرفیت‌اند، بلکه نگهداری و پایش آن‌ها نیز با فناوری‌های نو انجام می‌شود. در ایران، گرچه در سال‌های گذشته گام‌های بزرگی برداشته شده، اما هنوز در زمینه کیفیت روسازی، علائم ایمنی، سامانه‌های هوشمند، خدمات میان‌راهی و نظارت همیشگی فاصله قابل توجهی با معیارهای جهانی وجود دارد.
در کشورهای صنعتی مانند آلمان و آمریکا، آزادراه‌ها تا هشت باند در هر مسیر دارند و با مصالح بادوام، سامانه‌های پایش هوشمند و خدمات کامل نگهداری می‌شوند. در ایران، به‌سبب محدودیت مالی و اقلیمی، بیشتر آزادراه‌ها دو تا شش باند دارند و کیفیت ساخت در همه‌ی نقاط یکسان نیست. کمبود علائم، نبود تابلوهای پیام‌نما، شانه‌ی اضطراری ناکافی و فاصله‌ی زیاد میان مجتمع‌های خدماتی از کاستی‌های رایج است. با این حال، پروژه‌هایی مانند آزادراه غدیر، نشانه‌ای از حرکت ایران به سوی معیارهای نوین است.

خدمات رفاهی در آزادراه‌های ایران؛ حلقه‌ی فراموش‌شده‌ی سفر

در بسیاری از مسیرها، فاصله میان دو مجتمع خدماتی بیش از اندازه است و رانندگان ناچارند کیلومترها بدون توقف حرکت کنند. بیشتر مجتمع‌ها تنها شامل پمپ‌بنزین و یک فروشگاه کوچک‌اند و خدماتی مانند محل استراحت، اینترنت، فضای بازی یا امداد خودرویی به‌ندرت دیده می‌شود. بهداشت پایین، نبود امکانات برای افراد کم‌توان، و کمبود علائم هشداردهنده از دیگر نارسایی‌هاست.

از جمله کمبودهایی که در بیشتر آزادراه های کشور دیده می شود . این مهم در آزاد راه زنجان به تبریز در حد فاجعه است.
پراکندگی مجتمع‌های خدماتی: در بسیاری از مسیرها به ویژه آزاد به زنجان به تبریز ، فاصله‌ی دو مرکز خدماتی بیش از ۵۰ کیلومتر است؛ در حالی‌که در استاندارد جهانی هر ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر باید مکانی برای استراحت وجود داشته باشد.
کیفیت پایین خدمات: بیشتر مجتمع‌ها تنها پمپ‌بنزین و فروشگاه کوچکی دارند و امکاناتی مانند اقامت کوتاه، سرویس بهداشتی تمیز، فضای بازی کودکان یا تعمیرگاه در آن‌ها دیده نمی‌شود.

بهداشت نامناسب: نبود نظارت سودمند باعث شده است برخی مراکز وضع ظاهری و بهداشتی نامطلوبی داشته باشند.
طراحی غیراستاندارد ورودی‌ها: ورودی بعضی مجتمع‌ها خطرناک و ناایمن است و تابلوهای هشداردهنده به‌اندازه‌ی کافی وجود ندارد.
کمبود امکانات برای افراد کم‌توان: نبود رمپ، مسیر مناسب ویلچر و اتاق مادر و کودک از مشکلات همیشگی است.
نبود خدمات دیجیتال: سامانه‌های اطلاع‌رسانی، اینترنت بی‌سیم و شارژ خودروهای برقی هنوز در بیشتر مسیرها دیده نمی‌شود.
مدیریت ناهماهنگ: نبود الگوی طراحی یکسان و نظارت منظم سبب شده برخی مجتمع‌ها پس از ساخت، رها شوند.

پیشنهادها برای بهتر کردن خدمات

تدوین برنامه‌ی ملی برای مجتمع‌های خدماتی

جذب سرمایه‌ی خصوصی با مشوق‌های مالی

پایش و رتبه‌بندی مراکز خدماتی

استفاده از فناوری‌های نو و تابلوهای دیجیتال

تغییر نگرش از «پمپ‌بنزین ساده» به «مجموعه‌ی خدمات سفر» و …

نگهداری آزادراه‌ها؛ نگاهی فراتر از آسفالت
رسیدگی‌های مقطعی به روسازی آزادراه‌ها کافی نیست. نگهداری کارآمد باید شامل پایش پیوسته همه‌ی بخش‌ها را دربر گیرد؛ از پایش روسازی و علائم، تجهیزات ایمنی تا روشنایی، زهکشی و فضای سبز. در کشورهای پیشرفته، با استفاده از داده‌های هوشمند و برنامه‌های منظم، تعمیرات به‌صورت پیشگیرانه انجام می‌شود تا از خرابی‌های پرهزینه جلوگیری شود. در کشورهای پیشرفته، با بهره‌گیری از فناوری‌های نو و برنامه‌ریزی دقیق، نگهداری آزادراه‌ها به‌صورت پیشگیرانه انجام می‌شود؛ نه پس از بروز خرابی.

مشکلات عدیده آزادراه زنجان–تبریز غیرقابل قبول است
بهروز عباسی، دادستان کل استان زنجان، در نشست بررسی مشکلات مجتمع‌ها و استراحت گاه های میان راهی استان زنجان در ابتدای سال ۱۴۰۴ اظهار کرد: نظافت لازم در برخی نمازخانه‌ها انجام نمی‌شود و کوتاهی در این مورد می‌تواند ورود دستگاه قضا را در پی داشته باشد. وی همچنین به خرابی آسفالت آزادراه زنجان–تبریز اشاره کرد و افزود: وجود چاله، دست‌اندازهای بی شمار و نبود روشنایی مناسب در آزادراه باعث بروز خطرات جانی و مالی و تصادفات گوناگونی شده است که باید هر چه زودتر حل شود. عباسی خود را از تکرار مشکلات مشابه در آزادراه زنجان–تبریز پس از واگذاری آن به شرکت آزادراه‌ها ابراز کرد و تأکید کرد: در صورتی که مشکلات این مسیر حل نشود، جریان ترافیک به جاده زنجان–میانه هدایت خواهد شد. دادستان زنجان وضعیت اسفناک آزادراه زنجان–تبریز را غیرقابل قبول دانست و گفت: بهتر است اقدامات عمرانی هر چه زودتر آغاز شود و در صورت نبود راهکار از سوی شرکت مربوطه، عرصه برای فعالیت راهداری استان فراهم شود تا بتوان خدمات‌رسانی به همشهریان و هموطنان را بهتر کرد و آمار تصادفات و جانباختگان کاهش یابد.
موارد اشاره شده در تذکر دادستان به آزاد راه زنجان – تبریز ختم نمی‌شود و همین مشکلات در آزاد راه زنجان به تهران هم نمایان است . آنکه باعث تأسف است طرح مشکلات اینچنینی در نشست های دولتی است که کمترین کار و خدماتی است که باید برای رفاه مردم انجام شود آن هم در برابر پول هنگفتی که عاید شرکت آزاد ملی آزاد راه می شود به عبارتی نشان از پایین بودن سطح مطالبات در میان مسئولان است.

فضای سبز در حاشیه آزادراه‌ها؛ سپر زیست‌محیطی
درختکاری در حاشیه آزادراه‌ها، به‌ویژه آزادراه‌های زنجان–تهران و زنجان–تبریز، نه‌تنها زیبایی مسیر را افزایش می‌دهد بلکه چون ریه‌ای برای تصفیه‌ی هوا عمل می‌کند. درختانی مانند اقاقیا، سرو خمره‌ای یا نقره‌ای و کاج سیاه و زبان‌گنجشک با اقلیم منطقه سازگارند و می‌توانند سایه‌بان طبیعی، کاهش‌دهنده‌ی دما و حتی عامل افزایش ایمنی در شب باشند و می‌تواند به کاهش آلودگی صنایع و خودروها کمک کند و جلوه‌ای دل‌پذیر به مسیر ببخشد.
وجود درختان همچنین می‌تواند از شدت کولاک و باد کشته و در زمستان همچون سدی در برابر برف و باد عمل کند . ازاین‌رو، گسترش فضای سبز در حاشیه آزادراه‌ها باید بخشی جدایی‌ناپذیر از طرح‌های نگهداری و زیباسازی جاده‌ای باشد. البته بایستگی درختکاری حاشیه آزاد راه ، دهها بار و در دهه های گذشته توسط مسئولان بیان شده است و وعده های تو خالی زیادی داده شده است.

راهی به‌سوی فردا
آزادراه‌ها تنها جاده نیستند؛ مسیرهایی‌اند به‌سوی شکوفایی. زنجان با پیشینه تاریخی، صنایع دستی بی‌مانند و طبیعت چشم‌نواز، استانی ظرفیت آن را دارد که به یکی از قطب‌های اصلی اقتصادی و فرهنگی کشور تبدیل شود. با قرار گرفتن در قلب شبکه‌ی آزادراهی شمال‌ باختر، اگر از قید یک ورودی و خروجی محدود رها شود و به شبکه‌ای پویا از راه‌های دسترسی، خدمات رفاهی، نگهداری علمی و فضای سبز دست یابد، می‌تواند از گذرگاهی فراموش‌شده به نقطه‌ای کلیدی در نقشه‌ی توسعه‌ی کشور بدل شود.
به نظر می‌رسد در کوتاهترین زمان ، بازگشایی انتهایی بلوار افتاب به جاده روستای زرنان و سپس دسترسی آن به آزاد راه زنجان – تهران و بازگشایی ورودی دوم زنجان به آزاد راه ، می تواند در کم‌کردن ترافیک سنگین میدان بسیج و بلوارهای منتهی به آن میسر باشد . از آنجایی که شرکت ملی آزاد راه در برابر درآمد سرشاری که می گیرد، موظف به ارایه خدمات است، تامین اعتبار این پروژه و ساخت پل دسترسی برای آن مبلغ ناچیزی خواهد بود.
همچنین مسئولان استان باید شرکت ملی آزاد راه را مجبور کنند تا ورودی و درسترسی شهر زنجان از سمت جاده تهران و جاده کردستان که بیش از ۳۰ سال بلاتکلیف و از چشم مسئولان پنهان مانده است، تکمیل نماید.
تصویر نشان دهنده انتهای بلوار آفتاب به سمت جاده زرنان و آزاد راه تهران است که با بهسازی و ساخت پل روگذر بر آزاد راه زنجان به تهران، گره کور ترافیکی شهر حل می شود.